Ζούμε στην εποχή, όπου η ιδιοκτησία θεσμοθετήθηκε ως ανθρώπινο δικαίωμα, και μάλιστα υπερίσχυσε όλων των άλλων δικαιωμάτων, αποτελώντας παράλληλα το βασικό στυλοβάτη του υπάρχοντος συστήματος. O θεσμός της ατομικής ιδιοκτησίας αποτελεί την “πρώτη ύλη” για το διαχωρισμό της κοινωνίας σε τάξεις. Ο ιδιοκτήτης είναι αυτός που αφαιρεί από το συλλογικό και προκαλεί, σε πρώτο επίπεδο, έναν διαχωρισμό ανάμεσα στον Α που έχει και στον Β που δεν έχει. Εφόσον δεχόμαστε την βασική αρχή της ισότητας στη φυσική ανάγκη για επιβίωση, οι Α και Β θα έπρεπε να έχουν ισότιμη πρόσβαση στα υλικά αγαθά που καλύπτουν αυτή την ανάγκη. Ο ιδιοκτησιακός θεσμός συγκρούεται άμεσα με την παραπάνω αρχή, όχι μόνο επειδή ο Α μπόρεσε και ιδιώτευσε περισσότερα από τον Β, άλλα και επειδή κομμάτι της ιδιοκτησίας του Α είναι και αυτά που ο Β χρειάζεται για την επιβίωση του. Έτσι, δημιουργείται μια άνιση σχέση εξάρτησης μεταξύ Α και Β.
Η ατομική ιδιοκτησία στη γη και στα μέσα παραγωγής προκαλεί έναν de facto ταξικό διαχωρισμό ανάμεσα σε αυτόν που παράγει τον πλούτο και αυτόν που τον διαχειρίζεται.
« Ο άνθρωπος που πρώτος έφραξε ένα κομμάτι γης και δήλωσε “είναι δική μου” και βρήκε αρκετά αφελείς ανθρώπους να τον πιστέψουν, είναι και ο ιδρυτής της αστικής κοινωνίας. Από πόσους πολέμους, εγκλήματα, φόνους, από πόσο τρόμο και ατυχίες θα είχε σώσει κάποιος τους ανθρώπους αν είχε σταθεί απέναντι σε αυτόν τον απατεώνα και είχε πει στους συνανθρώπούς του “μην ακούτε τον απατεώνα, δεν είστε ολοκληρωμένοι αν ξεχάσετε ότι οι καρποί της γης ανήκουν σε όλους μας και η γη η ίδια σε κανέναν”. »
Ζαν Ζακ Ρουσσώ, ‘Περί του κοινωνικού συμβολαίου ή αρχές του πολιτικού δικαίου’
Ο Πιότρ Κροπότκιν φέρνει ένα ενδιαφέρον σχετικό παράδειγμα από το Μεσαίωνα, περιγράφοντας τη διαδικασία εκμετάλλευσης των χωρικών από ένα βαρόνο-φεουδάρχη, η φτώχεια των οποίων έγινε η πηγή του πλούτου του.
« Ένας βαρόνος φεουδάρχης αρπάζει μια γόνιμη κοιλάδα. Αλλά όσο στη γόνιμη κοιλάδα δεν υπάρχουν χωρικοί, ο βαρόνος μας δεν είναι πλούσιος. Η γη του δε του αποφέρει τίποτα, θα μπορούσε εξίσου καλά να κατέχει μια ιδιοκτησία στο φεγγάρι! Τι κάνει ο βαρόνος μας για να πλουτίσει; Αναζητά χωρικούς! Αν κάθε χωρικός-καλλιεργητής είχε ένα κομμάτι γης, ελεύθερο από νοίκι και φόρους, αν είχε επιπλέον τα εργαλεία και τα ζώα που είναι απαραίτητα για την αγροτική εργασία, ποιος θα όργωνε τα κτήματα του βαρόνου; Όλοι θα φρόντιζαν το δικό τους κτήμα. Αλλά υπάρχουν χιλιάδες εξαθλιωμένα άτομα κατεστραμμένα από πολέμους, ξηρασία ή λιμό. Δεν έχουν ούτε άλογο ούτε αλέτρι. (Το σίδερο ήταν ακριβό τον Μεσαίωνα και ένα άλογο για ζέψιμο ακόμη περισσότερο.)
Όλα αυτά τα απογυμνωμένα πλάσματα προσπαθούν να βελτιώσουν την κατάστασή τους. Μια μέρα βλέπουν στο δρόμο στα όρια του κτήματος του βαρόνου μας ένα πίνακα ανακοινώσεων που υποδεικνύει με κάποια σήματα κατανοητά σ’ αυτούς ότι ο εργάτης που διατίθεται να εγκατασταθεί σ’ αυτό το κτήμα θα παραλάβει τα εργαλεία και τα υλικά για να χτίσει την καλύβα του και να σπείρει τα χωράφια του, χωρίς να πληρώνει νοίκι για ένα συγκεκριμένο αριθμό ετών. Ο αριθμός των ετών παρουσιάζεται από τόσους πολλούς σταυρούς στον πίνακα ανακοινώσεων που ο χωρικός καταλαβαίνει το νόημα αυτών των σταυρών.
Έτσι οι δύστυχοι φουκαράδες συρρέουν στη γη του βαρόνου, δημιουργώντας δρόμους, αποξηραίνοντας έλη, χτίζοντας χωριά. Σε εννιά χρόνια αρχίζει να τους φορολογεί. Πέντε χρόνια αργότερα αυξάνει το νοίκι. Ύστερα το διπλασιάζει. Ο χωρικός δέχεται αυτές τις νέες συνθήκες γιατί δε μπορεί να βρει καλύτερες αλλού. Και σιγά-σιγά με τη βοήθεια των νόμων που φτιάχνονται από τους βαρόνους, η φτώχεια του χωρικού μετατρέπεται σε πηγή του πλούτου του βαρόνου. Και δεν είναι μόνο ο αφέντης του φέουδου που λαφυραγωγεί εις βάρος του. Ένα ολόκληρο λεφούσι από τοκογλύφους εφορμούν εναντίον των χωριών, πολλαπλασιαζόμενοι καθώς η κακομοιριά των χωρικών αυξάνει. Έτσι ήταν τα πράγματα στο Μεσαίωνα.
Και σήμερα δεν είναι ακόμη έτσι τα πράγματα; Αν υπήρχαν ελεύθερες εκτάσεις τις οποίες ο χωρικός μπορούσε να καλλιεργήσει αν το επιθυμούσε, θα πλήρωνε χίλια φράγκα στον Κύριο Υποκόμη (τίτλος ευγενείας κατώτερος του κόμητα) για να δεχτεί να του πουλήσει ένα ψίχουλο; Θα επιβάρυνε τον εαυτό του με ένα νοίκι που θα απορροφούσε το ένα τρίτο της παραγωγής; Θα πήγαινε να γίνει κολίγος για να δώσει τη μισή συγκομιδή του στο γαιοκτήμονα; Όμως δεν έχει τίποτα. Έτσι θα αποδεχτεί οποιεσδήποτε συνθήκες, αρκεί μόνο να μπορέσει να ζήσει οργώνοντας τη γη και θα πλουτίσει το γαιοκτήμονα. Επομένως στο δέκατο ένατο αιώνα, όπως ακριβώς στο Μεσαίωνα, η φτώχεια του χωρικού είναι μια πηγή πλούτου του κτηματία. »
Πιοτρ Κροπότκιν, ‘Η κατάκτηση του ψωμιού’ Κεφάλαιο 4: Η απαλλοτρίωση
Ο φεουδάρχης οφείλει τα πλούτη του στην ένδεια των αγροτών, αλλά και ο πλούτος των κεφαλαιοκρατών προέρχεται από την ίδια πηγή. Κατά τη μετάβαση από το φεουδαρχικό σύστημα στον κεφαλαιοκρατικό τρόπο παραγωγής, εμφανίζεται η διαδικασία των περιφράξεων της γης από τους ευγενείς και η απομάκρυνση των παραδοσιακών καλλιεργητών-χρηστών της από αυτή. Το σημείο αυτό είναι κομβικό στη διαδικασία της πρωταρχικής συσσώρευσης, όπως την περιέγραψε ο Μαρξ, αφού διαχωρίζει τους παραγωγούς από τα μέσα παραγωγής, αναπαραγωγής και διαβίωσης.
« H συσσώρευση του κεφαλαίου προϋποθέτει την υπεραξία, η υπεραξία την κεφαλαιοκρατική παραγωγή, και αυτή πάλι την ύπαρξη σχετικά μεγάλων μαζών κεφαλαίου και εργατικής δύναμης στα χέρια εμπορευματοπαραγωγών. Έτσι όλη αυτή η κίνηση φαίνεται να περιστρέφεται σ’ ένα φαύλο κύκλο, από τον οποίο βγαίνουμε μόνο αν υποθέσουμε μια “πρωταρχική” συσσώρευση (“previous accumulation” τη λέει ο Ανταμ Σμιθ), που προηγείται από την κεφαλαιοκρατική συσσώρευση, μια συσσώρευση που δεν είναι το αποτέλεσμα του κεφαλαιοκρατικού τρόπου παραγωγής, αλλά η αφετηρία του… Επομένως, το προτσές που δημιουργεί τη σχέση του κεφαλαίου δεν μπορεί να είναι άλλο από το προτσές χωρισμού του εργάτη από την ιδιοκτησία στους όρους της εργασίας του, ένα προτσές που, από τη μια μεριά, μετατρέπει σε κεφάλαιο τα μέσα συντήρησης και παραγωγής της κοινωνίας, και, από την άλλη, τους άμεσους παραγωγούς σε μισθωτούς εργάτες. Επομένως, η λεγόμενη πρωταρχική συσσώρευση δεν είναι τίποτ’ άλλο παρά το ιστορικό προτσές χωρισμού του παραγωγού από τα μέσα παραγωγής. Εμφανίζεται σαν “πρωταρχικό”, γιατί αποτελεί την προϊστορία του κεφαλαίου και του αντίστοιχού του τρόπου παραγωγής. Η οικονομική διάρθρωση της κεφαλαιοκρατικής κοινωνίας προέκυψε από την οικονομική διάρθρωση της φεουδαρχικής κοινωνίας. Η διάλυση της δεύτερης έχει απελευθερώσει τα στοιχεία της πρώτης… Στην ιστορία της πρωταρχικής συσσώρευσης εκείνο που άφησε εποχή είναι όλες οι ανατροπές που χρησίμευσαν σαν μοχλοί για τη σχηματιζόμενη τάξη των κεφαλαιοκρατών, ιδίως όμως οι στιγμές όπου ξαφνικά και με τη βία μεγάλες μάζες ανθρώπων αποσπούνται από τα μέσα ύπαρξής τους και πετιούνται στην αγορά εργασίας σαν προγραμμένοι προλετάριοι. Τη βάση του όλου προτσές την αποτελεί η απαλλοτρίωση του παραγωγού της υπαίθρου, του χωρικού, από τη γη του. Η ιστορία αυτής της απαλλοτρίωσης παίρνει διαφορετικές αποχρώσεις στις διάφορες χώρες και διατρέχει τις διάφορες φάσεις σε διαφορετική διαδοχική σειρά και σε διάφορες ιστορικές εποχές. Μόνο στην Αγγλία πήρε την κλασική της μορφή και γι αυτό την παίρνουμε σαν παράδειγμα. »
Καρλ Μαξ, ‘Το κεφάλαιο’, Τόμος 1, κεφάλαιο 24, ‘Η λεγόμενη πρωταρχική συσσώρευση’
Παρατηρώντας τις πρακτικές του νεοφιλελευθερισμού σε παγκόσμιο επίπεδο, βλέπουμε ότι η ολοένα εντονότερη ατομικοποιημένη κεφαλαιακή συσσώρευση, απειλεί διαρκώς τις δυο βασικές πηγές που γεννούν κάθε μορφή παραγωγής: τους εργάτες και τη Γη.
Απέναντι σε αυτή τη σύγχρονη πραγματικότητα
Είμαστε κατά της ιδιοκτησίας της γης, υπερασπιζόμαστε τη συλλογική χρήσης της για επιβίωση, με σεβασμό προς το περιβάλλον, ώστε να μην αλλοιώνεται ως προς την χρήση της γης επόμενων γενεών. Είμαστε επίσης κατά κάθε μορφής ιδιοκτησίας σαν εργαλείο εκμετάλλευσης ή εκβιασμού άλλων ανθρώπων.
Μια οργανωμένη κοινωνία που βασίζεται στις αξίες της αυτοδιεύθυνσης, της ισότητας και της αλληλεγγύης, δεν μπορεί να μην έχει σαν κεντρική αρχή, στην οργάνωση της οικονομίας της, την συλλογική ιδιοκτησία στα μέσα παραγωγής.
Από την αρχή της κομμουνιστικής θεώρησης, η διατυπωμένη από τους Ένγκελς-Μαρξ, αξία “από τον καθένα σύμφωνα με τις ικανότητές του στον καθένα σύμφωνα με τις ανάγκες του”, βασίζεται στην ίση και ελεύθερη συμμετοχή του κάθε μέλους της κοινότητας, στο κομμάτι της παραγωγής, έτσι ώστε η οικονομική ανάπτυξη να προκύπτει από τις πραγματικές δυνατότητες [και ανάγκες] του συνόλου.
Είμαστε υπέρ της τοπικής αυτοδιαχείρισης της γης και των πόρων της χωρίς αποκλεισμούς και χωρίς υπερεκμετάλλευση για ανταλλακτική δύναμη με άλλες κοινότητες. Η εκμετάλλευση του φυσικού περιβάλλοντος γίνεται για να καλυφθούν ιεραρχημένα οι βασικές μας ανάγκες. Εφόσον υπάρξει η ιεράρχηση της κάλυψης των βασικών αναγκών (νερό, αέρας, τροφή, στέγη), η κοινότητα μπορεί να αποφασίζει για την ποσότητα, το είδος και την ποιότητα της παραγωγής, σύμφωνα με τις δυνατότητες και τις ανάγκες του συνόλου.
Για να διασφαλιστεί η αυτοοργάνωση στην παραγωγή θα πρέπει ομάδες εργασίας (της γενικότερης κοινωνικής/κοινοτικής οργάνωσης) που διαχειρίζονται την παραγωγή, να παρουσιάζουν τις δυνατότητες της παραγωγής και σε συνεργασία με ολόκληρη την κοινότητα να αποφασίζεται ποιες είναι οι ανάγκες του συνόλου, αλλά και ποιες είναι οι πραγματικές δυνατότητες αύξησης της παραγωγής.
Η όποια αναπτυξιακή επιλογή μιας κοινότητας δεν πρέπει να γίνεται σε βάρος άλλων κοινοτήτων ή επόμενων γενεών. Επιπρόσθετα πρέπει να εξεταστεί εάν η μαζική βιομηχανική παραγωγή μπορεί να υπάρξει, χωρίς να αναπτύσσονται σχέσεις εκμετάλλευσης μεταξύ των ανθρώπων.
Το θέμα της ανάπτυξης, που εμπεριέχεται στο[ν] Μαρξισμό, για μας δεν είναι ταμπού ούτε υπερφυσική αξία υπέρ/κατά. Η ανάπτυξη έχει να κάνει με τη θεώρηση του ανθρώπου σαν ον που συνεχώς βελτιώνει, με κάθε μέσο τη ζωή του, έχοντας τη γη σαν εργαλείο προς εκμετάλλευση. Πλέον όμως, με τον πληθυσμό του πλανήτη να φτάνει τα 7.5 δις, πρέπει να αναρωτηθούμε αν μπορεί να υπάρξει περαιτέρω ανάπτυξη, χωρίς να απαγορεύσουμε στις επόμενες γενεές να επιβιώσουν.
Σε μια αυτοδιαχειριζόμενη κοινότητα τα μέσα παραγωγής είναι συλλογικοποιημένα -δηλαδή έχει καταργηθεί η ατομική ιδιοκτησία σε αυτά- και η διαχείριση των αγαθών γίνεται από την κοινότητα με ισόνομες συλλογικές διαδικασίες. Αφήνοντας περιθώριο για κάποιας μορφής ατομικής ιδιοκτησίας να καθορίζεται κοινοτικά, θα πρέπει να αναφερθούμε και στη βία.
Πως είναι δυνατό σε μια κοινωνία να θεσπιστεί η όποιας μορφής ιδιοκτησία χωρίς κάποια μορφή βίας που την επιβάλλει. Τι νόημα θα είχε η ιδιοκτησία χωρίς την βία που εμπεριέχει. Βία βέβαια δεν είναι μόνο η προστασία του “κτήματος”, αλλά και η βία που χρησιμοποιείται για να αφαιρεθεί ή να καταστραφεί ένα δημιούργημα από άλλο άνθρωπο. Θεωρούμε ότι πρέπει να μπορεί να υπάρξει τέτοιος αλληλοσεβασμός μέσα σε μια συλλογική κοινότητα, που όλοι ισότιμα να συμμετέχουν στην διαμόρφωσή της, ώστε ούτε να προκύπτει βία να αφαιρεθεί ένα αγαπημένο αντικείμενο, και μάλιστα δημιούργημα, ούτε να επιβάλει κάποια ιδιοκτησία. Άλλωστε η δημιουργική έκφραση του ανθρώπου πάντα είχε στόχο να μοιράζεται και να εκτιμάται από την κοινωνία που ζει. Συλλογικά θα ήταν λάθος όμως να μην προάγουμε την εφευρετικότητα και την δημιουργικότητα του ατόμου και να απαιτούμε μόνο την συλλογική δημιουργία για τα κοινά.
Ο κάθε άνθρωπος είναι ελεύθερος να δημιουργεί ότι επιθυμεί, με τη συνθήκη ότι δεν παράγει υπεραξία και δε δημιουργεί ανισότητες. Είμαστε υπέρ της προστασίας των ανθρώπινων δημιουργημάτων απ’ τους δημιουργούς, χωρίς να περιορίζεται η μη-καταστρεπτική πρόσβαση, η δίοδος πάνω απ’ τη γη. Η ατομική δημιουργία, μέσα στα πλαίσια των δυνατοτήτων της κοινότητας να έχει πρώτες ύλες και να μην επιβαρύνεται συλλογικά με ατομικές επιλογές, θα πρέπει να προάγεται και να υπερασπίζεται. Για παράδειγμα αναφερόμαστε σε ατομική δημιουργικότητα στην οικοδόμηση στέγης, ή στη δημιουργία άλλων κατασκευών, όσο αυτές δε γίνονται μέσο εκμετάλλευσης.
« Ατομική ιδιοκτησία δεν θα υπάρχει και ο κοινωνικός πλούτος, ο παραγόμενος με τη δουλειά όλων, θα ανήκει στην κοινωνία, δηλαδή σε όλους. Όλοι οι άνθρωποι θα είναι ίσοι μεταξύ τους από όλες τις απόψεις, τυπικά και ουσιαστικά, και καθένας θα έχει τις ευκαιρίες και τα υλικά μέσα να αναπτύξει ελεύθερα τις ατομικές του κλίσεις και τα ταλέντα του, την ανθρωπιά του. Βέβαια, καμία ενασχόληση δεν θα είναι πιο σημαντική από τις άλλες και κανείς, ούτε και ο καλύτερος επιστήμονας, δεν θα ξεφεύγει από τη χειρωνακτική δουλειά, που θα είναι καθήκον όλων. »
Μιχαήλ Μπακούνιν, ‘Φεντεραλισμός, Σοσιαλισμός, Αντιθεολογισμός’, ‘Κρατισμός και Αναρχία’
Είμαστε κατά της πνευματικής ιδιοκτησίας. Θεωρούμε ότι η έννοια αυτή περιφράσσει την πνευματική δημιουργία και εμποδίζει το μοίρασμα των δημιουργημάτων της ανθρώπινης ευφυΐας που αποτελούν συλλογικό-κοινωνικό πλούτο. Η επιστημονική γνώση, η πρόοδος των τεχνολογιών και η καλλιτεχνική δημιουργία αποτελούν κοινό αγαθό, δεν μπορεί να είναι προϊόντα εμπορεύσιμα και να λαμβάνουν ανταλλακτική αξία. Είναι θεμιτή μια διαδικασία συστηματοποιημένης διάχυσης της γνώσης, μέσα από πρακτικές αυτομόρφωσης.
« Εάν η φύση έφτιαξε κάτι που να είναι το λιγότερο συμβατό από οτιδήποτε άλλο με την αποκλειστική ιδιοκτησία, αυτό είναι η δράση της σκέψης, αυτό που λέγεται ιδέα. Μια ιδέα μπορεί ένα άτομο να τη θεωρεί αποκλειστικά δική του για όσο καιρό την κρατάει για τον εαυτό του’ μόλις, όμως, την κοινοποιήσει, αυτή η ιδέα είναι προσιτή στον καθένα, και αυτός που την ακούει δεν μπορεί να κάνει κάτι για να μην τη δεχθεί. Όμως είναι χαρακτηριστικό της ιδέας πως όσοι κι αν την έχουν, κανένας δε χάνει κάτι απ’ αυτήν, γιατί ο καθένας μπορεί να την έχει ολόκληρη και να μην τη στερηθεί αυτός που την είχε αρχικά. Κάποιος που θα πάρει μια ιδέα από εμένα, δε θα μειώσει την ίδια ιδέα όπως την έχω εγώ’ όπως ακριβώς κάποιος που με διαφωτίζει δεν θα γίνει ο ίδιος πιο κουτός, πιο φτωχός στη σκέψη. Το γεγονός ότι οι ιδέες μπορούν ελεύθερα να διαδοθούν απ’ τη μια άκρη του κόσμου ως την άλλη, για την ηθική και υλική βελτίωση του ανθρώπου, δείχνει ότι σοφά σχεδιάστηκαν απ’ την φύση να είναι έτσι, σαν τη φωτιά, που μπορεί να επεκταθεί προς οποιαδήποτε μεριά χωρίς να χάσει την πυκνότητά της σε κανένα σημείο της, σαν τον αέρα που αναπνέουμε και μέσα του ζούμε σαν φυσικά όντα, χωρίς να είναι δυνατόν να έχουμε την αποκλειστικότητά του. Από φυσική άποψη, λοιπόν, οι εφευρέσεις δεν μπορούν να γίνουν αντικείμενο ατομικής ιδιοκτησίας. »
Τόμας Τζέφερσον (πρόεδρος των ΗΠΑ, επιστολή στον Ισαάκ Μακ Πέρσον, 1813
Πέρα απ’ την ιδιοκτησία στα υλικά αγαθά και τη γη ο καπιταλισμός έχει προεκτείνει και καθεστώς ιδιοκτησίας σε ζωές, ανθρώπων και ζώων. Αρχίζοντας από τα “παιδιά” και προεκτείνοντας το σε ανθρώπους που λόγω φυσικής κατάστασης (κινητικής, διανοητικής, χρόνιας πάθησης, ..) χρειάζονται την φροντίδα και την προστασία άλλων για να επιβιώσουν, αντιμετωπίζονται πολλές φορές σαν ιδιωτικά αντικείμενα. Είναι χρέος όλης τη κοινότητας που συλλογικά θα πρέπει να ζει ο άνθρωπος, να φροντίζει και να προστατεύει όποιους έχουν ανάγκη. Η κοινοτική παρέμβαση γίνεται αναγκαία όταν τα άτομα που φροντίζονται κακοποιούνται, βασανίζονται, προσηλυτίζονται, φυλακίζονται, ή εγκαταλείπονται κλπ. Υπό μία τέτοια μορφή πρέπει να αντιμετωπίζονται και τα ζώα αλλά γενικότερα [αυτά] τα όρια και οι συγκεκριμένες συνθήκες πρέπει να καθορίζονται και να αποφασίζονται σε συλλογικό επίπεδο στην κοινότητα.